صنعت خودروسازی ایران یکی از مهم‌ترین بخش‌های صنعتی کشور محسوب می‌شود که نقش بسزایی در اقتصاد ملی دارد. اما این صنعت در حال حاضر با چالش‌های متعدد فناورانه، مدیریتی و رقابتی دست‌وپنجه نرم می‌کند. چین از حدود سال 2000 با برنامه ریزی متفاوت و جذب خارجی‌ها توانست به رشد عجیبی برسد و حالا در حال تبدیل شدن به غول خودروسازی دنیاست. نگاهی به تجربه موفق کشورهای دیگر، به‌ویژه چین، نشان می‌دهد که با تدوین سیاست‌های هوشمند، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، بهره‌گیری از نهادهای واسط و ایجاد زیرساخت‌های مناسب، می‌توان این صنعت را به موتور محرک اقتصاد ملی تبدیل کرد.
رشد کمی در برابر ضعف فناورانه
صنعت خودروسازی ایران طی سال‌های گذشته از تولیدکننده بودن بیشتر به واردکننده بودن تبدیل شده است. با این حال، ضعف‌های فناورانه و نبود مزیت رقابتی در بازارهای جهانی همچنان از مشکلات اساسی این صنعت به شمار می‌رود. برخلاف برخی تحلیل‌ها، این ضعف‌ها صرفاً ناشی از حمایت تعرفه‌ای یا مالکیت دولتی نیست. تجربه چین نشان می‌دهد که حمایت تعرفه‌ای در مراحل اولیه توسعه صنعتی، اگر با سیاست‌های مناسب برای انتقال فناوری و ارتقای مزیت رقابتی همراه باشد، می‌تواند به موفقیت‌های بزرگ صنعتی منجر شود.
در چین، مالکیت عمده شرکت‌های خودروسازی همچنان دولتی است، اما رعایت استانداردهای مدیریتی، سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های خارجی و حضور فعال در زنجیره ارزش جهانی باعث شده این کشور به یکی از قطب‌های اصلی خودروسازی جهان تبدیل شود. این تجربه نشان‌دهنده اهمیت سیاست‌های صنعتی هدفمند و گام‌به‌گام برای توسعه ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فناورانه است.
سه سطح تحول در صنعت خودروسازی
برای تحول در صنعت خودروسازی ایران، سه سطح کلان، میانی و خرد باید مورد توجه قرار گیرد:
- سطح کلان (حکمرانی و سیاست‌گذاری):
تجربه چین نشان می‌دهد که ایجاد یک نظام حکمرانی با کیفیت و تدوین سیاست‌های صنعتی هوشمند، از عوامل کلیدی توسعه صنعت خودرو بوده است. بدون این تغییرات اساسی، امکان جبران عقب‌ماندگی فناورانه در این صنعت وجود نخواهد داشت. در ایران نیز لازم است صنعت خودرو به‌عنوان یک اولویت ملی شناخته شود و برنامه‌ای جامع با زمان‌بندی مشخص و بودجه مناسب برای آن تدوین شود. - سطح میانی (صنعت):
در سطح صنعتی، باید به سمت تدوین نقشه راه جامع برای صنعت خودرو حرکت کرد. این نقشه راه باید شامل سیاست‌های فناوری، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تولید مشترک و حتی خرید خطوط تولید خارجی باشد. همچنین ایجاد خوشه‌های صنعتی، ساماندهی واحدهای تولیدی اصلی و تقویت مراکز تحقیق و توسعه می‌تواند به توسعه فناوری و افزایش توان رقابتی خودروسازی ایران کمک کند. - سطح خرد (بنگاه):
در سطح بنگاهی، ثبات مدیریتی، رعایت استانداردهای مدیریتی و تعاملات قوی با نظام اقتصاد جهانی از عوامل مهم برای ارتقای ظرفیت جذب فناوری و هم‌پایی فناورانه است. تجربه چین نشان داده که حتی با مالکیت دولتی، در صورت مدیریت صحیح می‌توان به موفقیت‌های چشمگیری دست یافت.
استفاده هوشمندانه از مزیت‌های داخلی و منطقه‌ای
ایران با دارا بودن مزیت‌هایی مانند نیروی کار ارزان، انرژی ارزان و بازارهای منطقه‌ای، ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه صنعت خودروسازی دارد. همان‌طور که چین از بازار بزرگ داخلی خود برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی استفاده کرده، ایران نیز می‌تواند با افزایش مراودات تجاری در منطقه خاورمیانه و کشورهای همسایه، خود را به‌عنوان هاب صادراتی خودرو معرفی کند. این موضوع می‌تواند شرکت‌های خارجی را به سرمایه‌گذاری و تولید محصولات خود در ایران با هدف صادرات به کشورهای منطقه ترغیب کند.
سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری
یکی از راهکارهای کلیدی برای جبران عقب‌ماندگی فناورانه در صنعت خودروسازی ایران، سرمایه‌گذاری خارجی با رویکرد انتقال فناوری است. تجربه چین نشان داده که سرمایه‌گذاری در خارج از کشور و ایجاد همکاری‌های مشترک با شرکت‌های بین‌المللی می‌تواند در انتقال فناوری به داخل بسیار مؤثر باشد. ایران نیز می‌تواند با استفاده از دارایی‌های خارجی، از جمله سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده توسط شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایران (IFIC) و همچنین دارایی‌های بلوکه‌شده در خارج، در خودروسازی سایر کشورها سرمایه‌گذاری کند و خلأهای فناوری موجود را پر کند.
نقش نهادهای واسط و غیردولتی
چینی‌ها از ظرفیت نهادهای واسط غیردولتی برای ساماندهی صنعت خودرو بهره برده‌اند. انجمن تولیدکنندگان خودرو چین، به‌عنوان نهادی نیمه رسمی، نقش مهمی در هماهنگی و تعیین سیاست‌های صنعتی ایفا کرده است. این انجمن از حضور شرکت‌های چینی در نمایشگاه‌های خارجی حمایت کرده و منافع تولیدکنندگان داخلی را در تصمیمات خود در نظر گرفته است. ایران نیز می‌تواند با ایجاد نهادهای واسط مشابه، ظرفیت‌های بخش غیردولتی را برای توسعه صنعت خودرو به کار گیرد.
